آشنایی با زبان‌های ایرانی

بیست‌ویکم فوریه (دوم اسفند) روز جهانی زبان مادری نامیده شده است. این روز فرصتی است تا با تنوعات زبانی و فرهنگی بیشتر آشنا شویم و به اهمیت آن‌ها بیشتر پی ببریم. وبینار «آشنایی با زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» به مناسبت همین روز برگزار می‌شود و در آن به موضوعات زیر پرداخته می‌شود. مهم‌ترین منابع مربوط به زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نیز در این وبینار معرفی خواهد شد. امید که این نشست مقدمه‌ای باشد برای دوره‌ها و وبینارهای بیشتر دربارۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در یادِمی.

سرفصل‌ها

• تعریف گونۀ زبانی، زبان، گویش و لهجه
• گویش‌شناسی، ضرورت و اهمّیّت و کاربرد آن
• طبقه‌بندی زبان‌های جهان و جایگاه زبان‌های ایرانی در این طبقه‌بندی
• معرّفی زبان‌های ایرانی دورۀ باستان، میانه و نو
• تاریخچه‌ای از زبان فارسی
• فارسیّات، فهلویّات و متون گویشی مکتوب
• آشنایی با مهم‌ترین منابع درباب زبان‌ها و گویش‌های ایرانی
• پرسش و پاسخ

این وبینار مناسب من هست؟

این وبینار برای همۀ ایرانیان و از هر قشر و طیفی، و فارغ از هر گرایشی، جذاب و آموزنده خواهد بود و آنان که سروکارشان با زبان فارسی است، بیشتر نیازمند آشنایی با پیشینۀ آن هستند.

مدت وبینار چقدر است؟

۲ ساعت.

با ثبت‌نام در وبینار چه چیزهایی دریافت می‌کنم؟

• امکان حضور در وبینارِ زنده، در موعد مقرر، همراه با اطلاع‌رسانی و یادآوری‌های دقیق ایمیلی و پیامکی
• امکان دریافت فایل‌های ارائه و تکمیلی وبینار
• امکان دسترسی به ویدئوی وبینار

چطور در وبینار ثبت‌نام کنم؟

کافی است روی دکمۀ «ثبت‌نام در وبینار» کلیک کنید.

چطور وارد وبینار شوم؟

در زمان مقرر، ابتدا به حساب کاربری‌تان در یادِمی وارد شوید و سپس از همین صفحه روی دکمۀ «ورود به وبینار» کلیک کنید و گزینهٔ «مهمان» را انتخاب کنید. همچنین صبح روز برگزاری هم ایمیل و هم پیامک حاوی لینک ورود برایتان ارسال می‌شود. هنگام شروع برگزاری نیز مجدداً پیامکی حاوی لینک ورود برایتان ارسال می‌شود.

معرفی مفصل

تعریف زبان دشوار است، امّا به‌عنوان تعریفی مقدّماتی می‌توان آن را «ابزاری ارتباطی میان انسان‌ها که از نشانه‌های قراردادیِ آوایی ـ یا نوشتاری یا اشاره‌ای ـ برای بیان مفاهیم استفاده می‌کند» دانست. زبان معناهای دیگری نیز دارد که یکی از آن‌ها در اینجا بیشتر موردنظر ماست: «نحوۀ تکلّم اصلی یک قوم یا ملّت که بین همه عمومیّت دارد»، مانند زبان فارسی، زبان انگلیسی و جز آن. وقتی از این معنای زبان سخن به میان می‌آید ناگزیر چند اصطلاح دیگر نیز در کنار آن مطرح می‌شود: گویش، لهجه و گونۀ زبانی. گویش گونه‌ای از یک زبان است که در تلفّظ و واژگان و دستور با گونۀ معیار آن زبان تفاوت دارد. لهجه گونه‌ای از زبان است که با گونۀ معیار آن زبان صرفاً تفاوت تلفّظی دارد. گونه هم اصطلاحی عمومی و خنثیٰ است که می‌توان آن را به‌جای زبان، گویش یا لهجه  به کار برد، به‌ویژه وقتی که میان زبان‌شناسان درباب استفاده از یکی از این اصطلاحات اختلاف‌نظر وجود داشته باشد.

گویش‌شناسی شاخه‌ای از زبان‌شناسی است که به مطالعۀ گوناگونی‌های زبان‌ها و گویش‌ها در مناطق جغرافیایی مختلف می‌پردازد. مطالعۀ گویش‌ها فواید زیادی دارد که از آن جمله می‌توان به حفظ و ثبت گونه‌های زبانی درمعرض‌خطر، آزمودن نظریّه‌های زبان‌شناختی، واژه‌گزینی، حلّ مشکلات متون کهن ادبی و کمک به ریشه‌شناسی واژه‌های گونه‌های زبانی دیگر اشاره کرد.

طبق آمار وبگاه اتنولوگ بیش از هفت‌هزار زبان زنده در جهان وجود دارد. البتّه برای به دست آوردن آمار همۀ زبان‌های بشری باید زبان‌های باستانی را نیز بر این شمار بیفزاییم. زبان‌ها را با توجّه به روابط خویشاوندی آن‌ها در خانواده‌های زبانی گوناگونی طبقه‌بندی می‌کنند. در این میان سهم خانوادۀ زبان‌های هندواروپایی که زبان‌های هندوایرانی زیرشاخه‌ای از آن‌ و خود دربرگیرندۀ زبان‌های ایرانی است چشمگیر است. زبان‌های ایرانی به‌لحاظ تاریخی به سه دورۀ باستان، میانه و نو تقسیم می‌شوند. اوستایی، فارسی باستان، سکایی و مادی از زبان‌های دورۀ باستان‌اند. زبان‌های دورۀ میانه به دو دستۀ شرقی ـ شامل سُغدی و بلخی و خوارزمی و ختنی ـ و غربی ـ شامل فارسی میانه (پهلوی یا پهلوی ساسانی) و پهلوی اشکانی (پارتی یا پهلوانی) ـ تقسیم می‌شوند که هر یک دارای گونه‌های مختلفی هستند.

زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو نیز به دو دستۀ غربی و شرقی تقسیم می‌شوند. دستۀ غربی شامل گویش‌های مرکزی، گویش‌های شمال‌غربی، گویش‌های جنوب‌غربی، گویش‌های جنوب‌شرقی، گویش‌های کنارۀ دریای خزر، گویش‌های کردی، گورانی، زازا و بلوچی است و دستۀ شرقی شامل پشتو، آسی، ارموری و پراچی، یدغه، گویش‌های پامیری و یغنابی.

علاوه بر این طبقه‌بندی، به لحاظ گسترۀ کاربرد می‌توان زبان‌ها و گویش‌های دورۀ نو را به سه دسته تقسیم کرد:

دستۀ نخست زبان‌ها و گویش‌هایی‌اند که تنها در ایران کنونی رایج‌اند. آرانی، آشتیانی، آمره‌ای، ابراهیم‌آبادی، ابوزیدآبادی، ابیانه‌ای، اردستانی، اسفرورینی، اشتهاردی، افتری، الویری، انارکی، اورامی، بادرودی، بختیاری، بشکردی، بورنجانی، بهدینی، بیابانکی، بیدگلی، پاپونی، تاکستانی، تجریشی، تفرشی، جوشقانی، چالی، خوانساری، خوئینی، خوری، خوزنینی، خیارجی، دانسفهانی، دلواری، دوانی، رودباری، زفره‌ای، سرخه‌ای، سگزآبادی، سُمغانی، سمنانی، سنگسری، سهی، سیوندی، شاهرودی، شهمیرزادی، طاری، فروی، فریزهندی، فِیلی، قُهرودی، کاشانی، کجلی، کردشولی، کرینگانی، کشه‌ای، کفرانی، کندازی، کهکی، گزی، گورانی، گیانی، گیلکی، لارستانی، لاسگردی، لری، لکی، مازندرانی، ماسرمی، محلاتی، ممسنی‌ای، میمه‌ای، نائینی، نطنزی، وانشانی، ورزنه‌ای، ولاترویی، ویدری، هرزندی، هزاررودی، یارندی، وَفسی از این دسته‌اند.

دستۀ دوم گونه‌های زبانی‌ای هستند که در خارج از مرزهای کنونی ایران رواج دارند. آسی (در قفقاز)، ارموری (در افغانستان و پاکستان)، اشکاشمی (در افغانستان و تاجیکستان)، برتنگی (در افغانستان و تاجیکستان)، پراچی (در افغانستان)، پشتو (در افغانستان)، خوفی (در مرز افغانستان و تاجیکستان)، راشاروی (در افغانستان و تاجیکستان)، روشانی (در افغانستان و تاجیکستان)، زازا (در ترکیه)، زباکی (در افغانستان و تاجیکستان)، سریکلی (در افغانستان)، سنگلیچی (در افغانستان و تاجیکستان)، شُغنی (در افغانستان و تاجیکستان)، کُمزاری (در عمان)، مُنجانی (در افغانستان)، وخی (در افغانستان و تاجیکستان)، یدغه (در پاکستان)، یزغلامی (در افغانستان و تاجیکستان) و یغنابی (در تاجیکستان) از جملۀ این گویش‌ها هستند.

دستۀ سوم زبان‌هایی و گویش‌هایی‌اند که هم در ایران و هم در کشورهای دیگر گویشور دارند. از این دسته می‌توان به فارسی (در ایران، افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان)، بلوچی (در ایران، پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، حاشیۀ خلیج فارس)، کردی (در ایران، ترکیه، سوریه، عراق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان، ترکمنستان، قرقیزستان و قزّاقستان)، تاتی (در ایران و جمهوری آذربایجان) و تالشی (در ایران و جمهوری آذربایجان) اشاره کرد.

افزون بر زبان‌ها و گویش‌هایی که از آن‌ها یاد شد در دورۀ نو برخی زبان‌ها و گویش‌ها وجود داشته‌اند که امروزه گویشور ندارند ولی متون مکتوبی از آن‌ها باقی مانده‌است یا صورت مکتوب بازمانده از آن‌ها با صورت کنونی آن‌ها تفاوت بسیار دارد. شیرازی، طبری، گیلکی، آذری، اصفهانی، کردی، همدانی، ارّانی، قزوینی، لری، رازی، کازرونی، نیریزی از جملۀ این گونه‌های زبانی هستند. برخی از این گونه‌ها را در متون کهن گاه به‌درستی و گاه به‌نادرست فهلویّات نامیده‌اند.

خوب است به این نکته هم اشاره شود که همان‌گونه که زبان‌های ایرانی در خارج از ایران وجود دارد، برخی زبان‌های غیرایرانی نیز در ایران کاربرد دارد؛ مانند ترکی، عربی، آسوری، مندایی، ارمنی، رومانو، براهویی و گرجی.

زبان‌های ایرانی را به خطوط مختلفی نوشته‌اند و می‌نویسند که از آن جمله می‌توان به خطّ عربی، خطّ عبری، خطّ سیریلیک، خطّ یونانی و خطّ لاتین اشاره کرد. در میان ایرانیان خطوط و زبان‌های رمزی و ساختگی نیز رواج داشته‌است و دارد. هم‌چنین برای نابینایان فارسی‌زبان گونۀ خاصّی از خطّ بریل فارسی وجود دارد. علاوه بر گونه‌های زبانی‌ای که نمود گفتاری و نوشتاری دارند، زبان‌هایی وجود دارد که برای بیان مقصود خود از اشاره استفاده می‌کنند. یکی از این زبان‌ها زبان اشارۀ ایرانی (زبان اشارانی) است.

زبان فارسی زبان رسمی ایران، زبان میانجی اقوام ایرانی و حامل میراث فکری و ادبی و فرهنگی ایشان است. علاوه بر ایران کنونی از دیرباز در مناطق بسیاری از زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی، مذهبی، علمی و ادبی استفاده می‌شده‌است. این زبان تحوّل‌یافتۀ فارسی میانه و فارسی میانه خود تحوّل‌یافتۀ فارسی باستان است. فارسی در دورۀ نو نیز گونه‌های مختلف داشته‌است که علاوه بر گونه‌های جغرافیایی می‌توان از گونه‌های متعلق به ادیان و مذاهب گوناگون، مانند فارسی یهودی و فارسی زردشتی، و گونه‌های مختلف علمی و ادبی یاد کرد. زبان فارسی با دیگر زبان‌ها و گویش‌ها دادوستد داشته و دارد. برخی از واژه‌ها و عبارت‌های فارسی در متون عربی برجای مانده که از آن‌ها با نام فارسیّات یاد می‌شود. واژه‌های فارسی/ ایرانی در قرآن کریم هم دیده می‌شود.