ذهنیت رشد چیست؟

بعضی‌ها فکر می‌کنند اگر برای رسیدن به هدفی زحمت بکشیم و عرق بریزیم به معنای آن است که استعداد انجام آن کار را نداریم. وگرنه لازم نیست این همه سختی بکشیم! ورد زبان این آدم‌ها این است که:

«دولت آن است که بی خون دل آید به کنار، ورنه با سعی و عمل باغ جنان این همه نیست.»

در مقابل، هستند آدم‌هایی که باور دارند انسان‌ها قادرند قابلیت‌های خود را بیشتر کنند. این افراد از چالش‌ها استقبال می‌کنند، در مواجهه با مشکلات پا پس نمی‌کشند و با تلاش مهارت‌های جدیدی کسب می‌کنند. ذکر شب و روز این آدم‌ها هم این است که:

«به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل، که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم.»

شما جزو کدام دسته هستید و به نظرتان حق با جناب سعدی است یا حضرت حافظ؟

استعداد ذاتی است یا اکتسابی؟

بعضی‌ها دنیا را جایی برای ارزیابی هوش و استعداد می‌بینند و فکر می‌کنند استعدادهای خاصی در وجود ما به ودیعه نهاده شده و هر روز در محیط‌های مختلف استعدادهای ما با مسئله‌های مختلف محک زده می‌شود.

در مقابل، عدۀ دیگری هستند که دنیا را فضایی برای رشد و پرورش استعدادها می‌بینند. این آدم‌ها فکر می‌کنند در اثر رویارویی با چالش‌ها و مشکلات مختلف در زندگی شخصی و شغلی‌شان دائماً در حال یادگیری و رشد هستند و این مسیر در تمام زندگی‌شان ادامه پیدا خواهد کرد. در یک جمله می‌شود گفت این آدم‌ها باور دارند که استعداد، ذاتی و ثابت نیست بلکه اکتسابی و افزایشی است.

این ایده، یعنی تقابل ذهنیت ثابت در برابر ذهنیت رشد، حاصل پژوهش‌های روانشناسی به نام کارول دوئِک (Carol Dweck) است.

ذهنیت رشد چیست؟

کارول دوئک که پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزۀ روانشناسی است با انتشار کتاب Mindset («ذهنیت» یا «طرز فکر») بود که شناخته شد. دوئک در آثارش دربارۀ قدرت ذهنیت، افراد را به دو گروه اصلی تقسیم می‌کند: آن‌هایی که ذهنیت رشد (growth mindset) دارند، و آن‌هایی که ذهنیت ثابت (fixed mindset) دارند.

آن‌هایی که ذهنیت یا طرز فکر رشد دارند بر این باورند که توانایی‌ها را می‌توان توسعه و پرورش داد. این افراد به استقبال چالش‌ها می‌روند، در مواجهه با مشکلات پشتکار به خرج می‌دهند و تلاش را همچون مسیری برای کسب مهارت می‌بینند.

در مقابل، افراد حاضر در گروه ذهنیت یا طرز فکر ثابت، توانایی‌ها را تثبیت‌شده و درونی می‌پندارند. آن‌ها از چالش‌ها دوری می‌کنند، وقتی با مانعی روبه‌رو شوند به‌راحتی سر تسلیم فرود می‌آورند، بازخوردهای منفیِ سودمند را نادیده می‌گیرند و سعی و تلاش را بی‌حاصل می‌دانند.

افرادی که ذهنیت ثابت دارند، بر این باورند که توانایی‌ها و ارزش‌هایشان تغییرناپذیرند و در نتیجه از هر آنچه دشواری در پی دارد گریزانند. در نگاه این افراد رفتن به سراغ امری دشوار و ناکامی ناشی از آن ویرانگر است. زیرا شکست و ناکامی را برچسبی بر مجموعۀ تغییرناپذیر مهارت‌ها و رفتارهایشان می‌بینند که تا ابد بر پیشانی‌شان حک می‌شود.

در مقابل، افراد دارای ذهنیت رشد رویکرد عکس را در پیش می‌گیرند. برای آن‌ها هر دشواری و هر مشکلی همچون فرصتی برای یادگیری و توسعه است. این آدم‌ها می‌دانند که یادگیری، توسعه و تغییر فرایندهایی تکرارپذیرند که به زمان نیاز دارند و مشتاق ممارست هستند. آن‌ها شکست‌ها را به خودشان نمی‌گیرند.

برای اینکه بهتر با تفاوت‌های این دو نوع ذهنیت آشنا شوید گفت‌وگوی فرضی زیر بین آدمی با ذهنیت رشد و آدمی با ذهنیت ثابت را در هنگام بروز مشکل ببینید:

ذهنیت ثابت: «مطمئنی از پس این کار برمی‌آیی؟ شاید استعداد این کار را نداری.»

ذهنیت رشد: «نه، مطمئن نیستم این بار از پسش بر بیایم اما شک ندارم که کم‌کم و با تلاش می‌توانم یاد بگیرم.»

ذهنیت ثابت: «اگر کم بیاوری چه؟ ننگ شکست و بی‌آبرویی تا ابد روی پیشانی‌ات حک می‌شود.»

ذهنیت رشد: «خیلی از آدم‌های موفق در طی زندگی‌شان بارها شکست خورده‌اند. اگر من هم زمین خوردم دوباره بلند می‌شوم و تلاش می‌کنم.»

ذهنیت ثابت: «بهتر نیست ولش کنی؟ این‌طوری نه خطایی مرتکب می‌شوی و نه وجهه‌ات خراب می‌شود.»

ذهنیت رشد: «اگر هیچ کاری نکنم یعنی خودم از قبل می‌دانم که بازنده‌ام. بازنده بودن چه وجهه و اعتباری دارد؟»

می‌بینید که ذهنیت رشد ذهنیت تاب‌آوری و فرصت‌جویی است و نگرشی است که از ما می‌خواهد قضاوت‌های مثبت و منفی خودمان را رها کنیم و خودمان را به دست ماجراهای تغییر و پیشرفت بسپاریم.

تردیدی نیست که حتی وقتی ذهنیت رشد داشته باشیم باز هم بازخوردهایی مثبت و منفی دریافت می‌کنیم. اما به‌هیچ‌وجه نباید بر آن‌ها متمرکز شویم و باید به مرحله‌ای برسیم که از خودمان بپرسیم از این اتفاق می‌توانم چه چیزی یاد بگیرم و چطور می‌توانم پیشرفت کنم؟

اگر حرف کارول دوئک را بپذیریم یعنی بپذیریم که توانایی‌های ذهنی و استعدادها و قدرت‌های درونی ما قابل‌ارتقاء و توسعه هستند طبیعی است که هنگام مواجهه با چالش‌ها و سختی‌ها باید بتوانیم آن‌ها را سپری کنیم و عملکردمان را مانند گذشته یا حتی بهتر از قبل ادامه دهیم.
در واقع تاب‌آوری و استقامت ما و پذیرش و یاد گرفتن از اشتباهات موجب رشد ما می شود. پس ذهن ما و استعدادهای ما مقوله‌ای تغییرناپذیر و ثابت نیست. دوئک می‌گوید افراد خاص افرادی نیستند که قابلیت‌های استثنایی ثابت دارند بلکه کسانی هستند که شکست‌های زندگی را به موفقیت تبدیل می‌کنند و به جای تحمل کردن سعی و تلاش می‌کنند.

سخن آخر

وقتی در یک دورۀ آموزشی ثبت‌نام می‌کنید، با ذهنیت رشد به سراغ یادگیری بروید. این ذهنیت در هنگام یادگیری اهمیتی شایان دارد و کمکتان می‌کند آمادۀ مواجهه با دشواری‌ها و غلبه بر آن‌ها باشید. این کار همیشه هم راحت نیست اما لطفاً امتحانش کنید.

بکوشید یادگیرندۀ درونتان را بیابید و به او میدان دهید. سعی کنید در مواجهه با موانع و فرصت‌هایی که خودشان را در طی مسیر یادگیری نشان می‌دهند گشوده باشید. ندای منتقد، قضاوتگر و متکبر درونی‌تان را ساکت کنید. بپذیرید که ناکامی بخشی از یادگیری است و خودتان را دوباره جمع‌وجور کنید.

مدام به خودتان یادآوری کنید که تغییر امکان‌پذیر است. اگر با تمام توان به ذهنیت رشد متعهد باشید، یعنی مثبت بیندیشید، تعهد داشته باشید، و صداقت و جسارت نشان دهید، قول می‌دهیم بتوانید معنا و رضایت بیشتری را در زندگی تجربه کنید.

توصیۀ آخر اینکه خودتان را کسی ببینید که در برابر سختی‌ها تاب می‌آورد و همواره تشنۀ یادگیری و رشد است.